ΘΕΟΦΑΝΙΑ Η΄ ΦΩΤΑ

ΤΟ ΤΡΙΗΜΕΡΟ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ

Από τις μεγάλες μέρες του εορτολογίου μας είναι η γιορτή των Θεοφανίων. Χαρούμενο, θριαμβευτικό κι ελπιδοφόρο για τη νέα εποχική περίοδο και το κλείσιμο του ελληνικού Δωδεκαήμερου.

Με το ρίξιμο του σταυρού τα νερά (της θάλασσας, της λίμνης, των ποταμών, των πηγών) θεωρούνται πλέον αγιασμένα. Κανένας πια δεισιδαιμονικός φόβος από τις νύχτες και τα ξωτικά του χειμώνα. Αυτό το διδάσκει άλλωστε και η εκκλησία με το τροπάριο της ακολουθίας του Μεγάλου Αγιασμού «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις …»

α) Ο Αγιασμός, 5 Ιανουαρίου

Παραμονή των Θεοφανίων, όλα προετοιμάζονται αλλά και αρχίζουν. Στην εκκλησία ψάλλονται οι ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών, του Μεγάλου Εσπερινού, της Θείας Λειτουργίας και στο τέλος του Μεγάλου Αγιασμού.

Μετά την απόλυση της ακολουθίας ο ιερέας θα πάρει αγιασμό και θα βγει στα σπίτια και στα μαγαζιά της ενορίας του «ν’ αγιάσει».

Ένας μικρός ή άλλος εκκλησιαστικός βοηθός κρατά το χάλκινο, συνήθως, δοχείο με τον αγιασμό κι ο ιερέας φορώντας μόνο το πετραχήλι και κρατώντας το Σταυρό με το μυρωδάτο βασιλικό ραντίζει ψάλλοντας το απολυτίκιο της γιορτής των Θεοφανίων «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε …», σε ήχο πρώτο, γυρίζοντας έτσι όλα τα σπίτια και τα μαγαζιά ως αργά το βράδυ. Η ενορία ολόκληρη πήρε σήμερα την «πρωτάγιαση» ή «φώτιση».

Την «πρωτάγιαση» τη ρίχνουν οι χωρικοί και στα κτήματα και στις βρύσες. Έτσι, σίγουρα διώχνουν τους καλικάντζαρους που μαγαρίζουν ό,τι βρουν μπροστά τους. Αυτή θα’ ναι η τελευταία ημέρα του Δωδεκαήμερου και για στερνή τους φορά θα σκαρφαλώσουν στις καμινάδες και λίγο πριν χαράξει η αυγή και βγει ο ιερέας με τον αγιασμό ξαναγυρίζουν πανικόβλητοι κάτω στη γη. Εκεί μέσα ξαναρχίζουν να πριονίζουν ολοχρονίς το δένδρο που είχαν παρατήσει σχεδόν κομμένο και που ξανάγινε στο μεταξύ ακέραιο. Μα την άλλη χρονιά το Δωδεκαήμερο, και πριν το αποτελειώσουν, θ’ ανέβουν πάλι στη γη να ξαναρχίσουν τα ίδια.

Από σήμερα πια ησυχάζει ο κόσμος από τους φόβους του για τα ξωτικά του Δωδεκαήμερου. Φεύγουν. Τα έδιωξε η πρώτη εμφάνιση του ιερέα.

Η μέρα είναι νηστίσιμη, νηστεύουν και το λάδι. Παράλληλα με τον αγιασμό γυρίζουν στα σπίτια και τα παιδιά λέγοντας «Τα Φώτα» που είναι κάλαντα κάπως ιδιότυπα στο στίχο και στο μέλος.

Κάλαντα Φώτων (Πάτμου)

Καλημέρα πάντες ω αδελφοί, ακούσατε την σήμερον εορτή.

Σήμερον τα Φώτα και εορτή και λαμπρά ημέρα Δεσποτική.

Καλημέρα, καλημέρα, καλή σου μέρα’ φέντη με την κερά.

Εν αρχή που έκαμεν ο Θεός, εποίησεν την γην και τον ουρανόν.

Δεύτερον δε πάλιν από αυτά, έκαμε τα ζώα και τα φυτά.

Της ημέρας έκαμεν μεν το φως, το δε σκότος έκαμε της νυκτός.

Έκαμε την θάλασσαν ποταμούς, τον μέγαν Ιορδάνην και αλλουλούς.

Έκαμε τον άνθρωπον από γη κι εις όλα του τον έβαλ’ εξουσιαστή.

Ο Αδάμ κι η Εύα ημάρτησαν και εις αμαρτίαν υπέπεσαν.

Την απάτην εις τον όφιν την έριξαν και του Θεώ δεν είπαν πως έφταιξαν.

Αλλ’ ο όφις ήτον ο διάβολος, των πονηρών δαιμόνων διδάσκαλος.

Μα ο Ιησούς ως φιλάνθρωπος, ήρτεν εις την γην ώσπερ άνθρωπος

δια να λυτρώσει όλους ημάς, απ’ αυτάς τας χείρας τας μιαράς

και να σαρκωθεί από γυναικός, ο Θεός των όλων και Πλαστουργός.

Λοιπόν παρακαλώ σας Χριστιανοί να πανηγυρίσομεν εορτήν.

Σήμερον τα άστρα φωτίζονται κι όλα τα νερά αγιάζονται.

Σήμερον βαπτίζεται ο Χριστός εις τον Ιορδάνην τον ποταμόν.

Ιωάννη Πρόδρομε λέγω σε και τον βαπτισμόν μου γυρεύω σε.

Πώς να σε βαπτίσω, ω Ιησού, όπου εγεννήθην εγώ εκ σου;

Πως τολμώ να βάλω την χείρα μου, εις τον Ιησού τον Σωτήρα μου.

Κι έμεινεν εις δύο ο ποταμός, έως να τελειώσει ο βαπτισμός.

Και φωνή ηκούσθη εκ του Πατρός : Ούτος ειν’ ο Υιός μου αγαπητός.

Δότε των πτωχών το μνημόσυνον κι εις τον Ιησούν παν ευφρόσυνον

τότε ο Χριστός μας θα χαίρεται και εις τον Παράδεισον δέχεται.

Η νύχτα που θ’ ακολουθήσει, θα’ναι από τις πιο «αγίες» και καθαρές. Γι’αυτό και οι παλιές παραδόσεις μιλούν για τα ουράνια που ανοίγουν τα μεσάνυχτα, κι όποιος προφτάσει και ζητήσει κάτι γρήγορα κι από καρδιάς, θα το έχει.

β) Η μέρα των Θεοφανίων, 6 Ιανουαρίου.

Η γιορτή ξεχωρίζει και με το χαρακτηρισμό «Ολόφωτα». Ο ναός είναι στολισμένος με πρασινάδες και η εξέδρα για τον αγιασμό όσο γίνεται πιο εντυπωσιακή. Ο κλήρος φοράει εξαίρετα μπλε άμφια και το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε …» ψάλλετε χαρούμενο και πανηγυρικό. Οι καμπάνες σημαίνουν αναγγέλοντας κάτι καινούριο. Μια μεγάλη πομπή σχηματίζεται και παίρνει το δρόμο που οδηγεί στη θάλασσα ή σε κάποιο ποτάμι, μπορεί και σε μια δεξαμενή. Μπροστά τα εξαπτέρυγα με τους ψάλτες, πίσω οι ιερείς με το Σταυρό, ύστερα οι αρχές του τόπου και πλήθος κόσμου. Στις πόλεις η πομπή γίνεται πιο πλούσια με τη μουσική και τη στρατιωτική παράταξη.

Όταν διαβαστούν οι ευχές του Μεγάλου Αγιασμού ο ιερέας ρίχνει το Σταυρό στη θάλασσα ψάλλοντας και πάλι το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε …»

Ένα περισσότερο φως από το Γεναριάτικο ήλιο, μια ανοιξιάτικη υπόσχεση από τους ανοιχτούς ορίζοντες χαρίζουν σήμερα την πρώτη εξοικείωση με τη φύση. Νεαροί κολυμβητές σε πολλά μέρη της πατρίδας μας ρίχνονται στο νερό για «να πιάσουν το Σταυρό» που παλιότερα τον περιέφεραν σα νικητές και μάζευαν χρήματα για τον εαυτό τους ή για φιλανθρωπικούς σκοπούς.

Κανένας δε γυρίζει σπίτι του χωρίς να πάρει αγιασμό. Πίνουν όλοι και ραντίζουν κάθε γωνιά του σπιτιού, τον κήπο με τα καρποφόρα δένδρα, τα χωράφια, τ’ αμπέλια, τα ζώα. Δεν ξεχνούν ν’αγιάσουν και τη μεγάλη βρύση του χωριού. Έτσι είναι για όλο το χρόνο αγιασμένοι.

Στα παραλιακά μέρη δεν παραλείπουν βέβαια να κατεβάσουν στη θάλασσα, τις άγιες εικόνες από το εικονοστάσι τους και τα γεωργικά εργαλεία του σπιτιού, για να τα πλύνουν με θαλασσινό νερό, που είναι πια αγιασμένο με αποτέλεσμα ν’ αποκτήσουν πάλι τη δύναμη και την αξία τους.

Αλλά η σημασία της ημέρας αυτή γίνεται, και γινόταν πάντα μεγαλύτερη για τους ναυτικούς μας. Το σημερινό αγίασμα της θάλασσας τους δίνει πια τη ψυχολογική ασφάλεια να ξαναταξιδέψουν.

Σε μεγάλη τιμή ήταν παλιότερα, τη μέρα αυτή, ο κάθε νονός. Η οικογένεια τον καλούσε σε τραπέζι κι εκείνος έφερνε δώρα στο βαπτιστήρι του. Το φαγητό της ημέρας ήταν απαραιτήτως χοιρινό με χορταρικά κι ένα ψωμί ή τσουρέκι της γιορτής «η φωτίτσα».

γ) Η μέρα του Αι-Γιαννιού, 7 Ιανουαρίου

Το εορτολόγιο σημειώνει «Η σύναξις του τιμίου, ενδόξου, προφήτου, προδρόμου και βαπτιστού Ιωάννου». Συνηθιζόταν ύστερα από τις μεγάλες γιορτές η πανηγυρική σύναξη των πιστών για να τιμήσουν τον πρωταγωνιστή της γιορτής που πέρασε.

Είναι η σπουδαιότερη από τις γιορτές του Προδρόμου. Σεβαστή και για την ιδιότητα του νονού (βαπτιστού) που έχει ο Ιωάννης προστάτης έτσι και της κουμπαριάς. Τα έθιμα της ημέρας αυτής θυμίζουν το βάπτισμα του Χριστού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας αποβραδίς ψάλλουν κάλαντα για τον Αι-Γιάννη.

Κάλαντα Προδρόμου κατ’ αλφάβητον (Βυζαντινά)

Από της ερήμου Πρόδρομος, ήλθε του βαπτίσαι τον Κύριον.

Ερουρέμ, ερουρέμ, έρου, ρέρου, ρέρουρέμ χαίρε Πρόδρομε.

Βασιλέα πάντων εβάπτισεν, εις τον Ιορδάνην ο Πρόδρομος.

Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε.

Δέξου Ιορδάνη τον Κτίστην σου, πριν αναχαιτίσεις τα ύδατα.

Εις τον Ιορδάνην βαπτίζεται υπό Ιωάννου ο Κύριος.

Θες μοι την παλάμην σου Πρόδρομε, κλίνον κορυφή μου και βάπτισον.

Ιορδάνη πάψε τα νάματα ιν’ αναδεχθείς τον Δεσπότην σου.

Μέγα και φρικτόν το μυστήριον, δούλος Τον Δεσπότην εβάπτισεν.

Σήμερον τα Φώτα κι ο Φωτισμός και χαρά μεγάλη και αγιασμός.

Τάγματα αγγέλων εξέστησαν επί το παράδοξον θέαμα.

Φως εν τω σπηλαίω ανέτειλε και τοις εν τω σκότει επέλαμψε.

Ψάλλοντες Χριστόν τον Θεόν ημών, δέξασθε λουτήραν βαπτίσματος.

Ω Θεέ των όλων και Κύριε, δος ημίν υγείαν και δύναμιν.

Στη Θράκη οι χωρικοί ομάδες – ομάδες γυρνούσαν και ράντιζαν με κλαδιά δένδρων ή κατάβρεχαν ο ένας τον άλλον. Αυτό γινόταν «για το καλό του χρόνου».

Μια παλιά περιγραφή από την ανατολική Θράκη λέει ότι μόλις τέλειωνε η Θεία Λειτουργία του Αι-Γιαννιού, έπαιρναν τους νιόπαντρους με συνοδεία μουσικών οργάνων, τους πήγαιναν στο γιαλό και τους έβρεχαν με θαλασσινό νερό. Στη γυναίκα έριχναν στο κεφάλι της νερό με μια κανάτα και εύχονταν «να ζήσετε και να σας δώσει ο Θεός παιδιά».

Στα χωριά της Ρόδου έκαναν παρέες τα παιδιά και γιόρταζαν με παιδικό συμπόσιο «ρεφενέ» κάποια κοινωνική ανεξαρτησία κι ενηλικίωση.

Καλή και ευλογημένη χρονιά.

Πηγές

ΔΗΜ.Σ. ΛΟΥΚΑΤΟΣ: Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών. Εκδόσεις Φιλιππότη. Αθήνα 1979.

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΣΟΤΑΚΟΥ-ΚΑΡΒΕΛΗ: Λαογραφικό ημερολόγιο. Εκδόσεις Πατάκη.

ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ: Κάλαντα Δωδεκαημέρου.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Ε. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ: Τυπική διάταξις των ιερών ακολουθιών του έτους 2005. Εκδόσεις Κάλαμος. Αγρίνιο 2004.